Overgenomen uit NewSchientist
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Door Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willen vertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
Fotografie: Bob Bronshoff
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
Fotografie: Bob Bronshoff
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
‘Voeding is de krachtigste methode om ons leven te verlengen’
Ouder worden betekent zwakker en zieker worden, dat is nou eenmaal de natuur. Volgens arts en onderzoeker Kris Verburgh hoeven we dat niet te accepteren. Ons belangrijkste wapen in de strijd: voeding.
Karlijn Klei en Jim Jansen
Oud worden willen we allemaal wel. Meer tijd om te genieten van al het moois dat de wereld ons te bieden heeft. Helaas worden we niet allemaal gezond oud. Voeding is sterker dan het sterkste medicijn, stelt Kris Verburgh. Wie verstandig eet, leeft langer en gezonder. Daarvoor moet je wel bereid zijn ons traditionele westerse voedingspatroon achter je te laten.
Verburgh – arts, onderzoeker en auteur – baseert zich daarbij naar eigen zeggen op de laatste onderzoeksresultaten. Waar hij begon in De voedselzandloper, gaat hij verder in zijn laatste boekVeroudering vertragen: het langer jong plan. ‘Eigenlijk is veroudering een ziekte’, zegt hij. ‘Als we het verloop van deze 100 procent erfelijke, 100 procent dodelijke ziekte kunnen beïnvloeden, zullen we onze gezonde levensduur drastisch verlengen.’
Wat verstaat u onder veroudering?
‘Veroudering is een soort evolutionaire verwaarlozing. Na de optimale voortplantingsleeftijd van dertig jaar beginnen de eerste tekenen al op te treden. Het lichaam takelt af, verzwakt en werkt minder goed, en sterft hierdoor uiteindelijk. Veroudering omvat de processen die ervoor zorgen dat het lichaam op cellulair niveau steeds minder goed functioneert – cellen kunnen zich minder goed onderhouden. Deze onderliggende processen kunnen op hun beurt weer zorgen voor verouderingsziekten.’
Maar veroudering is toch heel natuurlijk?
‘Ja en nee. Er bestaan ook organismen die zeer traag verouderen of zelfs onsterfelijk zijn. Sommige schildpadden worden bijvoorbeeld tweehonderd jaar oud, bepaalde poliepen verouderen niet, en sommige kwallen kunnen zelfs verjongen. We zeggen dat veroudering natuurlijk is, maar natuurlijke selectie geeft de voorkeur aan een langere levensduur, mits de omstandigheden daar goed voor zijn. Zo kunnen we ons namelijk langer voortplanten. Wanneer dieren terechtkomen in een omgeving waar minder roofdieren zijn, neemt de levensduur al na enkele tientallen generaties toe.
‘Omgekeerd werkt het ook. Het had voor mensen in de oertijd geen zin om vijfhonderd jaar te worden, want je was meestal voor je dertigste al opgegeten. Daarom heeft de natuur vooral geïnvesteerd in optimale gezondheid tot dertig jaar. Vanaf dan begin je af te takelen en verouderingssymptomen te vertonen.’
Waarom zouden we veroudering willenvertragen?
‘Als je veroudering vertraagt, pak je tegelijkertijd veel verouderingsziekten aan. Veroudering en verouderingsziekten zijn twee zijden van dezelfde medaille. Dezelfde processen die zorgen voor veroudering, spelen ook een belangrijke rol in verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en dementie.
‘Als bij proefdieren het verouderingsproces vertraagd wordt, leven die proefdieren niet enkel langer, maar zijn ze ook langer gezond. Ze hebben bijvoorbeeld minder dementie, minder hart- en vaatziekten, minder cognitieve achteruitgang en zijn minder vatbaar voor type 2-diabetes. Dus als je gezond leeft, wat het verouderingsproces kan vertragen, leef je niet enkel langer, maar neemt ook de gezonde levensduur toe.
‘De ongezonde voeding en levensstijl in het Westen zorgt ervoor dat we al chronisch ‘ziek’ worden als we in de veertig jaar oud zijn, tien jaar eerder dan een kwart eeuw geleden. Veel aandoeningen die artsen bij oudere patiënten als normaal beschouwen, zoals een hoge bloeddruk, pre-diabetes, rugpijn, reflux en depressies zijn allemaal een soort welvaartsziekten. Veel welvaartsziekten zijn verouderingsziekten, die door onze levensstijl vervroegd worden.
‘Als we verouderen, wordt ons weefsel minder soepel. Een proces dat daarbij een rol speelt, is crosslinking of versuikering. Dit verouderingsproces speelt een rol in staar, maar zorgt ook voor hardere bloedvaten en een hoge bloeddruk. Ook zorgt het voor hartverzwakking, omdat het hart minder goed kan pompen en minder elastisch wordt. Eén verouderingsmechanisme kan zo een rol spelen in uiteenlopende verouderingsziekten, die verschillende organen en weefsels treffen.’
En veroudering vertragen kan met de juiste voeding?
‘Voeding is niet de enige, maar wel een belangrijke pijler. Bepaalde voeding bevat bijvoorbeeld stoffen die veroudering kunnen tegengaan. In witte thee, koffie, groente en pure chocolade bevinden zich bijvoorbeeld stoffen die onder andere eiwitsamenklontering verminderen.
‘Voeding is enorm krachtig om veel welvaartsziekten of chronische ziekten in het Westen af te remmen of zelfs om te keren, krachtiger dan medicatie. Type 2-diabetes is bijvoorbeeld omkeerbaar met de juiste voeding, niet door medicatie. Type 2-diabetes ontstaat doordat het lichaam te veel insuline heeft moeten aanmaken, waardoor het er ongevoelig voor is geworden. Het toedienen van extra insuline is noodzakelijk, maar dat doet niets aan de oorzaak van de ziekte.’
Wat houdt ons nog meer langer gezond?
‘Hoewel voeding de krachtigste methode is om onze levensduur te beïnvloeden, zijn er ook veel andere factoren die een rol spelen zoals sport, roken, slaap en psychologie. Mensen die hoger opgeleid zijn, leven volgens sommige studies gemiddeld elf jaar langer dan lager opgeleide personen. Mensen met een hogere opleiding hechten vaak meer belang aan gezonde voeding en hebben ook meer geld om gezonde voeding te kopen. Ongezonde voeding is ook vaak goedkoop, makkelijk en snel te bereiden en lang houdbaar.’
En hebben onze genen nog invloed op diegezonde veroudering?
‘Mensen die ouder worden dan honderd, hebben dat vaak vooral te danken aan hun genen. Iemand die rokend zijn 110e verjaardag viert, is vooral genetisch beschermd. Levensstijl speelt dan een veel kleinere rol bij het gezond ouder worden. Voor de meeste normale mensen, die zo’n tachtig jaar oud worden, zien we dat de variatie op de levensduur voor 75 procent gerelateerd is aan de levensstijl en voor maar 25 procent aan de genen. Steven Austad, een Amerikaanse onderzoeker die onder andere de levensduur in verschillende diersoorten bestudeert, zegt: ‘Als je gezond tachtig jaar oud wilt worden, moet je gezond leven. Wil je gezond honderd worden, dan moet je de juiste genen hebben.’
Dus wat mogen wij ‘normale mensen’ eten? En wat moeten we vooral laten?
‘In het Westen worden we continu gebombardeerd met veel en erg calorierijk voedsel, dat ook veel dierlijke eiwitten en snelle suikers bevat. Die dragen bij aan allerlei verouderingsprocessen. We moeten voornamelijk minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten eten.’
Waarom zijn die dierlijke eiwitten niet goed voor de gezondheid?
‘Dierlijke eiwitten bevatten aminozuren die allerlei verouderingsschakelaars activeren. Plantaardige eiwitten, zoals die in noten, zaden en groente, hebben die veel minder. De laatste jaren tonen veel studies dat vooral die dierlijke eiwitten veroudering versnellen.
‘Een vrij recent onderzoek aan Harvard waar 120.000 proefpersonen aan meewerkten, toonde aan dat de dierlijke eiwitten in rood vlees ook eraan bijdragen dat het eten daarvan niet gezond is. Ook uit proefdieronderzoek blijkt dat als je ze veel dierlijke eiwitten geeft, ze sneller verouderen. Dat geldt zowel voor gist als voor fruitvliegjes en muizen, en daarom waarschijnlijk ook voor mensen.
‘Verder zien we dat er in de ‘blauwe zones’ – gebieden in de wereld waar mensen vaak veel ouder worden, zoals Okinawa, Japan en Sardinië, Italië – heel erg weinig dierlijke eiwitten worden gegeten. Als ze er al dierlijke eiwitten eten, gaat het vooral om vis of om heel kleine hoeveelheden.
‘Ten slotte heb je ook medische studies die aantonen dat een eiwitrijk dieet niet gezond is. Op korte termijn verlies je wel gewicht, dat verklaart ook de populariteit van zo’n dieet. Neem bijvoorbeeld het Atkins-, dokter Frank- of paleodieet, waarbij je veel dierlijke eiwitten inneemt. Op korte termijn verbeteren de insulinegevoeligheid, het cholesterolgehalte en de vetten in het bloed een beetje, maar op lange termijn versnelt je veroudering. Een reden waarom een paleodieet op korte termijn wel werkt, is dat het ook gezonde aspecten kent, zoals geen of weinig brood, aardappelen, pasta en rijst.’
U noemt Okinawa, maar daar eten ze toch juist veel rijst?
‘Het klassieke Japanse of Chinese voedingspatroon bestaat juist voornamelijk uit groente. Men eet in Okinawa veel minder zetmeelproducten zoals brood, kroketten of friet. Ze drinken groene thee in plaats van frisdrank en eten meer gezonde, plantaardige eiwitten zoals tofu, natto, peulvruchten en zeewier. Dat zorgt ervoor dat ze, ondanks dat ze rijst eten, gemiddeld toch veel gezonder zijn dan bijvoorbeeld hier in het Westen. Als ze minder van die rijst zouden eten, zou het natuurlijk nog gezonder zijn. In blauwe zones hebben mensen ook veel lichaamsbeweging en blijven ze ook na de pensioenleeftijd actief. Ga dus niet met pensioen als je gezond oud wilt worden. Doordat er in China tegenwoordig veel meer rijst en minder groente wordt gegeten, zien we er nu een grote toename in obesitas en type 2-diabetes.’
Waarom eten wij zo veel brood, aardappelen, pasta en rijst?
‘Deze producten zijn gemakkelijk en goedkoop om in grote hoeveelheden te produceren en hebben een langere houdbaarheid dan groente, zalm of noten. Ook de smaak kan verslavend zijn. Aan brood wordt bijvoorbeeld zout en suiker toegevoegd, terwijl er al zetmeel (suiker) inzit. Als je brood eet, krijg je een hoge suikerpiek en dus een hoge insulinepiek om al die koolhydraten te verwerken. Daardoor krijg je snel weer honger.
‘We eten te veel graanproducten in het Westen. Ik ben niet tegen graanproducten, maar het kan echt wel baten om een tijd geen of veel minder brood, aardappelen, pasta en rijst te eten als je bijvoorbeeld diabetes hebt of moeilijk gewicht verliest.’
Hoe zou u graag zien dat mensen omgaan met uw adviezen?
‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je type 2-diabetes hebt of heel moeilijk gewicht verliest, volg de adviezen dan strikt. Als je gewoon wat gezonder wilt leven, volg ze dan bijvoorbeeld 80 procent van de tijd. Iedereen is daar vrij in. Ik wil me echt niet opdringen. Ik wil dat mensen beseffen wat de kracht van voeding is.
‘Toen mijn boek uitkwam, was het taboe om te zeggen dat je met voeding diabetes kunt omkeren. Overheidsinstellingen wisten niet beter. Maar nu zijn er in Nederland zelfs al programma’s zoals Voeding Leeft en Arts en Voeding die met een aangepast voedingspatroon, zoals dat van de Voedselzandloper, diabetes ongedaan willen maken.
‘Er bestaat een spectrum wat betreft hoe ver je kunt gaan met voeding. Je kunt nog verder gaan dan de adviezen van de voedselzandloper en aan calorie-restrictie of ‘intermittent’ (sporadisch) vasten doen. Dan vast je bijvoorbeeld een dag per week, of een keer per maand. Uiteindelijk kan dat nuttig zijn om al die verouderingsschakelaars even af te zetten. Hart en bloedvaten blijven soepeler, allerlei parameters verbeteren. Maar dan ga je al ver. Als mensen gewoon al gezonder zouden eten, door minder dierlijke en meer plantaardige eiwitten, meer gezonde vetten en minder koolhydraten in te nemen, zou dat al goed zijn.’
Denkt u dat mensen de boodschappen die ze willen horen eruit halen en die uitvergroten? Dat mensen dus als u zegt dat het beter is om minder of geen brood te eten, nooit meer een boterham aanraken?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Het verschilt van persoon tot persoon. Ik geloof wel sterk in patient education. Mensen worden vaak betutteld, door de overheid, maar ook door veel gezondheidsverstrekkers. Ze oververeenvoudigen, zoals ‘eet minder’, of raden zelfs niet aan om gezonder te gaan eten, omdat ze denken dat de patiënten dat toch niet gaan doen.
‘Ik geloof sterk in zo veel mogelijk informatie geven. Als je weet hoe de suiker in je frisdrank suikercrosslinks veroorzaakt, of hoe de vetten uit noten je kans op een hartaanval kunnen verminderen, ben je meer bereid om goede keuzes te maken. Als je oververeenvoudigt en slap gezondheidsadvies geeft, zoals ‘eet gevarieerd’, bereik je veel minder dan wanneer je praktische en krachtige inzichten of alternatieven geeft. Een diabetespatiënt die dankzij zijn nieuwe voedingspatroon geen insuline meer hoeft in te spuiten, is vaak zeer sterk gemotiveerd.
‘Als je zegt dat pure chocolade gezond is, heb je altijd het gevaar dat er mensen zijn die heel veel pure chocolade gaan eten, terwijl ik schrijf dat 10 gram al voldoende is. Maar het is een verwaarloosbare minderheid die dat zou doen. Ik vind het niet goed om de hele meerderheid in het ongewisse te laten uit angst dat er een paar heel veel chocolade gaan eten. De meeste mensen snappen dat ze het moeten inpassen in een gevarieerd voedingspatroon. Wij als artsen zijn fout als we het niet zeggen omdat een fractie het verkeerd zou kunnen opvatten.’
Bent u privé ook altijd met voeding enveroudering bezig?
‘Ik eet gezond. Ik weet dat ik maar één lichaam heb en maar één stel hersenen, en ik wil dat zo lang mogelijk intact houden. Ik weet dat voeding het belangrijkste preventieve medicijn is.’
Maar u bent ook een mens. Zondigt u wel eens?
‘Ja, dat kan, als mensen me bijvoorbeeld pralines aanbieden, of een stuk marsepein, dan eet ik dat wel. Maar ik heb bijvoorbeeld al een half jaar geen brood gegeten.’
Er zijn ook onderzoekers die zeggen dat brood juist gezond is. Bent u niet bang voor te snelle conclusies?
‘Ik ga niet zeggen dat brood of zelfs suiker toxisch of ongezond is, maar het kan altijd veel gezonder. Als je witbrood vervangt door volkorenbrood is dat al iets gezonder, maar daarmee zul je nooit diabetes omkeren. Daar zul je veroudering nooit echt drastisch mee afremmen. Je kunt altijd nog verder gaan. Als je dat brood laat staan, kan dat nog gezonder zijn of een nog grotere impact hebben op diabetes of gewichtsverlies. Het is dus niet de kwestie of brood nu gezond is of niet, dat kun je niet zeggen. Het hangt ervan af hoe ver je gaat en hoe ernstig je gezondheid is.
‘Als je de gezondheid van patiënten drastisch wilt verbeteren, volstaan volkorenproducten niet. Patiënten hebben het recht om dat te weten, en dan beslissen ze zelf of ze dat willen of niet. Als je echt krachtige gezondheidsverbeteringen bij patiënten wilt bewerkstelligen, dan moet je wel zulk doortastend advies geven.’
Er is zo veel gepubliceerd op het gebied van voeding. Onderzoeker A zegt dit, B zegt iets totaal anders. Hoe kiest u?
‘Ik vind het vooral belangrijk om voeding te benaderen vanuit veroudering. Als je weet waarom we ouder worden en wat de mechanismen zijn die daarbij een rol spelen, kun je al veel gemakkelijker inschatten wat een gezond voedingspatroon of -middel is. Uit onderzoek blijkt dat eiwitsamenklontering een van de redenen is waarom wij verouderen. Aan de hand van dit soort resultaten kun je afleiden dat een eiwitrijk dieet op lange termijn niet gezond kan zijn.’
‘Een goed onderzoek moet lang genoeg duren, het liefst vijftien of twintig jaar. Er moeten ook voldoende proefpersonen aan meedoen, denk aan aantallen van 10.000 of 100.000. En natuurlijk moet het protocol logisch en krachtig genoeg zijn. Ik kijk daarnaast ook naar topexperts rond voeding en veroudering, bijvoorbeeld Walter Willet en Cynthia Kenyon. Hun meningen zeggen mij meer dan bijvoorbeeld een Nederlandse, door de voedingsindustrie gesponsorde onderzoeker.
‘Ik blijf niet bij België en Nederland, maar kijk ook naar topuniversiteiten en onderzoeksinstituten in het buitenland. Op andere plaatsen circuleren soms al hele andere visies dan we hier vaak te horen krijgen.
‘Melk is een mooi voorbeeld van hoe de kennis van het verouderingsproces ons inzichten kan geven. In mensen activeert melk groeischakelaars zoals de insuline-pathway en de mTOR-pathway (zie uitleg p. 25). Diepathways zijn betrokken bij veroudering. Hoe meer activatie van insuline en mTOR, hoe sneller je oud wordt. Als je tijdens een onderzoek veroudering wilt induceren in proefdieren, spuit je ze in met galactose (melksuiker) dat ook in melk zit. Ook crosslinking wordt onder andere door galactose geïnduceerd. Dit soort resultaten toont al aan dat het drinken van melk op lange termijn waarschijnlijk niet gezond is, omdat het die verouderingsmechanismen induceert.
‘Overigens ontstaat zelfs kanker door activatie van allerlei groeischakelaars in cellen. Dat zou misschien het verband tussen melkconsumptie en prostaatkanker kunnen verklaren. Dit is een van de redenen dat ik geen voorstander ben van melk. Je kan die calcium ook uit andere dingen halen.’
Maar hoe kan dat nou, ‘melk de witte motor’, toch?
‘Je hebt studies die aantonen dat melk gezond is, maar je hebt ook studies die zeggen dat je ermee moet oppassen. Veel studies tonen aan dat melk gezond is voor één bepaald aspect. Het zou bijvoorbeeld misschien het risico op diabetes of darmkanker kunnen verminderen. Maar het zou ook de kans op bijvoorbeeld prostaatkanker kunnen verhogen.
‘Het is belangrijk om naar het grote geheel te kijken. Roken vermindert bijvoorbeeld het risico op de ziekte van Parkinson, dus dan kan ik zeggen dat roken gezond is. Maar je sterft aan longkanker. Hetzelfde met melk: je kunt zeggen dat het gezond is voor de ene ziekte, maar hoe zit het voor de andere? Het zeggen van zulke dingen wordt je niet altijd in dank afgenomen. Met de publicatie van De voedselzandloper heb ik de hele melk-, graan- en vleesindustrie over me heen gekregen.’
Wat kunnen we de komende jaren verwachten van het onderzoek rond veroudering?
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van de biotechnologie. We gaan grote omwentelingen zien op het gebied van mensen langer gezond houden, veroudering vertragen en zelfs omkeren. Dat lijkt sciencefiction, maar veel van die technologie is in ontwikkeling en er worden al miljarden euro’s in geïnvesteerd. Denk bijvoorbeeld aan Crispr, een methode om DNA snel en nauwkeurig te veranderen. Met behulp van Crispr zou je bepaalde genen zoals het FOXO3a-gen, een belangrijke regulator van verouderingsprocessen, kunnen veranderen. Het veranderen van dit ene gen kan de levensduur al verlengen.
‘Een ander voorbeeld van wat er komen gaat, zijn de ‘crosslinkbrekers’. Als we crosslinks kunnen breken wordt het weefsel van bijvoorbeeld bloedvaten weer soepel. Het verjongt als het ware het weefsel. Een paar maanden geleden zijn onderzoekers aan Yale erin geslaagd om crosslinks in het laboratorium na te maken. Nu kunnen daar allerlei stoffen op getest worden en hebben we misschien binnen enkele tientallen jaren een menselijke crosslinkbreker.
‘Het probleem is dat het heel moeilijk is deze technologieën goed te laten keuren als medicijn, omdat veroudering niet als ziekte wordt beschouwd. Het medicijn wordt altijd toegespitst op één bepaalde verouderingsziekte, zoals bijvoorbeeld alzheimer.’
En als we veroudering wel als een ziekte gaan zien?
‘Veel toponderzoekers op het vlak van veroudering beschouwen het proces al als ziekte. Ook als je veroudering vanuit een medisch standpunt bekijkt, is het een ziekte. Een 100 procent overerfbare, 100 procent dodelijke ziekte. Dat iedereen die ziekte krijgt, betekent niet dat het geen ziekte is. Iedereen krijgt ook hartziekten, omdat dat ook een verouderingsziekte is. Maar toch noemen we veroudering van het hart een hartziekte. Van het hele lichaam vinden we het natuurlijk, maar als een orgaan veroudert, geven we het een naam, is het een ziekte, terwijl het eigenlijk veroudering is. Ik denk dat de meeste mensen in de komende decennia veroudering wel als ziekte gaan zien.’
Als we u goed begrijpen, moeten we al op ons dertigste aan de ouderdomsmedicatie?
‘Zeker. In oktober is zo bijvoorbeeld de TAME-trial begonnen: Taming Aging with Metformin. Tijdens de trial krijgen gezonde mensen metformine, een diabetesmedicijn dat de regulatie van de bloedsuikerspiegels bevordert en waarvan onderzoek heeft aangetoond dat het bij muizen de levensduur verlengt. Gezonde mensen krijgen dit medicijn om te zien of het veroudering vertraagt en tegelijkertijd ook het risico vermindert op allerlei verouderingsziekten zoals hart- en vaatziekten.
‘In de toekomst zullen gezonde mensen tijdens het ontbijt allerlei preventieve ouderdomsmedicatie innemen, om zo niet enkel langer te leven, maar vooral langer gezond te blijven.’
CHEMIE VAN DE OUDERDOM
Verouderen is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt, stelt Kris Verburgh. Hieronder drie van de processen die zich afspelen in ons lichaam naarmate we ouder worden en die we volgens Verburgh kunnen vertragen met de juiste voeding.
Crosslinking
Suiker-crosslinking is een van de redenen dat ons weefsel minder soepel wordt. Dit proces kan plaatsvinden in verschillende weefsels met verschillende gevolgen. Het ontstaan van deze links tussen structurele eiwitten zoals collageen en elastine dragen bijvoorbeeld bij aan het krijgen van rimpels. Crosslinks in het hart kunnen ervoor zorgen dat het minder goed kan pompen. Hoe hoger de bloedsuikerspiegel, hoe groter de kans op de vorming van suikercrosslinks. De bindingen van suikers met eiwitmoleculen zorgen voor een verminderde activiteit en beschadiging van de ‘versuikerde eiwitten’. Bovendien kunnen de suikers door allerlei chemische processen geleidelijk veranderen in ‘Advanced Glycation Endproducts’ (AGEs). Deze AGEs beïnvloeden de werking van het eiwit en kunnen ook andere, losse eiwitmoleculen met elkaar verbinden. Deze binding van eiwitten draagt bij aan het proces waarbij voorheen soepel en elastisch weefsel harder en stugger wordt.
Eiwitsamenklontering Eiwitsamenklontering wordt gezien als een van de oorzaken van neurodegeneratieve ziektes zoals alzheimer en parkinson. Het samenklonteren van eiwitten vindt plaats doordat verkeerd gevormde eiwitten elkaar op een bepaalde manier aantrekken. Na eiwitsynthese vouwen geproduceerde eiwitten zich doorgaans automatisch tot hun optimale, functionele staat. Wanneer eiwitten niet of verkeerd gevouwen zijn en hun functie niet kunnen uitoefenen, zorgen reparatiemechanismen in de cel ervoor dat de eiwitten opnieuw gevouwen of afgebroken worden. Een eiwit in zijn functionele staat is doorgaans zo gevouwen dat het aan de buitenkant hydrofiel (waterminnend) en aan de binnenkant hydrofoob (waterafstotend) is. Bij verkeerd gevouwen eiwitten liggen ook de hydrofobe delen van het eiwit bloot. Deze delen trekken elkaar of dezelfde delen in andere verkeerd gevouwen eiwit aan, met eiwitsamenklontering als resultaat. De hydrofobe delen van deze ‘eiwitklonten’ worden doorgaans gezien als schadelijk, omdat ze verschillende componenten in de cel, zoals het celmembraan, kunnen aantasten. Naarmate we ouder worden, werken de reparatiemechanismen minder goed en neemt de hoeveelheid verkeerd gevouwen eiwitten toe.
Insuline- & mTOR-pathway
De insuline- en mTOR-pathway zijn complexe paden in onze cellen die via input van specifieke moleculen bepaalde veranderingen en effecten teweegbrengen. Het insuline- (of IIS-)pad stimuleert onder andere de opname van glucose in de cel, celgroei en celvermenigvuldiging. Het mTOR-pad stimuleert translatie, een belangrijke stap in de eiwitsynthese. Hoewel onderzoekers nog niet alles weten over deze uiterst complexe pathways, zijn ze beide gekoppeld aan veroudering. Een verminderde activiteit van de mTOR-pathway leidde in onderzoek tot een verlengde levensduur bij onder andere gist, fruitvliegjes, wormen en muizen. Ook componenten uit de IISpathway hadden invloed op de levensduur van wormen. Beide pathways worden geactiveerd door onder andere insuline, aminozuren en nutriënten.
New Scientist | Café: Voeding
We begrijpen steeds beter wat ons eten met ons doet. Toch is er nog steeds veel onduidelijk. We worden overspoeld met dieetadviezen die allen blakende gezondheid beloven, maar soms behoorlijk tegenstrijdig zijn. Tijdens New Scientist | Café: Voeding komt u erachter hoe de wetenschap op dit moment aankijkt tegen de relatie tussen aan de ene kant voeding en aan de andere kant zaken als veroudering, allergieën, ziekten en andere gezondheidsaspecten. Naast Kris Verburgh is Ellen Kampman, hoogleraar voeding en ziekte aan Wageningen University, een van de sprekers. Haar leerstoel richt zich onder meer op de rol van voeding in de preventie van ziekten zoals diabetes, darmaandoeningen en kanker. Tot slot zal Chantal Nederkoorn, verbonden aan Maastricht University, aanwezeig zijn. Zij onderzoekt onder meer hoe psychologische kennis kan helpen beter te eten.
Wanneer 19 mei 2016 Waar Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Tijd vanaf 19:30 uur tot 22:00 uur Prijs € 24,50 voor abonnees, € 29,50 voor niet-abonnees Tickets en meer informatie shop.newscientist.nl
Kris Verburgh
Geboren op 8 maart 1986 in Wilrijk, België.
2003 Publicatie boek Schitterend!
2007 Publicatie boek Fantastisch!
2011 Master Geneeskunde (magna cum laude), Universiteit Antwerpen
2012 Publicatie boek De voedselzandloper
2014 Onderzoeker Center Leo Apostel for Interdisciplinary Research, Vrije Universiteit Brussel (VUB)
2014 Lid Evolution, Complexity and Cognition Group, VUB
2015 Publicatie boek Veroudering vertragen: het langer jong plan
2015 Deelnemersraad netwerkorganisatie ‘Voeding Leeft’
